زیبا، شگفت انگیز و پرشکوه. تاقها، کاشی های موزائیکی و گنبدهای مدور از ویژگیهای ساختاریِ معماری پیش از اسلام در ایران است. قدمت معماری ایرانی به 5000 سال پیش از میلاد باز می گردد و بر معماری کشورهای هند، ترکیه و تاجیکستان تا زنگبار تاثیر شگرف گذاشته است. آرتور پوپ (Arthur Pope)، یکی از متخصصان پیشرو در زمینه هنر ایرانی می گوید: “هنر متعالی ایرانی، به معنی واقعی کلمه همواره معماری بوده است. تفوق و برتری هنر معماری بر سایر هنرها هم در دوران پیش و هم در دوران پس از اسلام مشاهده می شود.” ساختمانها و مجموعه های متنوعی از قبیل مساجد، آرامگاهها، بازارها، پلها و قصرها از زمانهای قدیم و از دوران باستان باقی مانده اند. ایرانیان می دانستند که چگونه ساختمانهای بلند دارای فضای درونی گسترده بسازند و عبادتگاه هایشان همواره در تناسب و هماهنگ با عقاید و طبیعت اطرافشان بوده است. معماری مساجد در ایران از منطقه ای به منطقه دیگر تفاوت می کند که این تفاوتها ناشی از ساختارهای هندسی ، مصالح و سبکهای مخصوص به هر محل است. این مساجد اغلب دارای ساختارهای بسیار پیچیده هستند که در آنها از تنوع رنگها، کاشی کاری و طرحهای نمادین استفاده شده است. گنبد مساجد با منعکس کردن نور خورشید، همچون یاقوتی فیروزه ای بر بام مساجد می درخشد و مسافرانی که از جاده  ابریشم وارد ایران شده و از این راه گذر میکنند، قادرند از کیلومترها دورتر، این گنبدهای درخشان را ببینند.

مساجد بسیار مدرنی در سرتاسر جهان در دهه گذشته ساخته شده اند که شاهکار مطلق هنر معماریند. اما این مساجد به اندازه مساجد باستانی موجود در کشورهای مسلمان، ارزش تاریخی ندارند. ایران دارای مجموعه ای است از مساجد بسیار زیبا—که در کمال تاسف—بسیاری از مردم حتی از وجود آنها باخبر نیستند.

مسجد امام، اصفهان

مسجد امام که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد نمونه ای بسیار عالی از معماری اسلامی ایران است. این شاهکار جاودانه، به همراه میدان نقش جهان، در سایت جهانی میراث فرهنگی UNESCO به ثبت رسانیده شده است. ساخت آن به سال 1611 میلادی (990 شمسی) باز میگردد و علت شکوه و جلال آن عمدتا به دلیل کاشیهای موزائیکی هفت رنگ و نوشته هایی است که به خط خوش روی دیوارهایش حکاکی شده است. ویژگی مشخصه و متمایز کننده هر مسجد، مناره آن است؛ این مسجد دارای 4 مناره است. یکی از ویژگیهای منحصر به فرد فضای داخلی مسجد، خواص آکوستیک و نحوه انعکاس صدا در نقطه مرکزی آن است—درست زیر گنبد مسجد. این ویژگی منحصر به فرد، که برای بازدیدکنندگان بسیار جالب و هیجان انگیز است، منتج از نبوغ معماران در نحوه طراحی و ساخت این گنبد است. طراحی این گنبد به گونه ایست که اگر کسی در درون مسجد با صدای بسیار ملایم وآهسته مشغول صبحت باشد، تمام کسانی که در آنجا حضور دارند، می توانند صدایش را با وضح کامل بشنوند. معماری این مسجد بسیار پیچیده است و دارای ایوانهای و حیاطهای بسیاریست. عکس این مسجد پشت اسکناس 20000 ریالی ایران چاپ شده است.

مسجد شیخ لطف الله، اصفهان

این مسجد به عنوان مسجد شخصی درباریان ساخته شده و به همین علت است که هیچ مناره ای ندارد. درب ورودی آن همانند دروازه تمام بازراهای بزرگ و همینطور مسجد امام، به صورت یک نیمه ماه فرورفته است. طرحهایی که با خطاطی و کاشی کاری در این مسجد انجام شده، در زیبایی و کیفیت از دیگر آثاری که پیش از این در جهان اسلام ساخته شده است، پیشی می گیرد؛ این اثر تحت سرپرستی و نظارت استاد خطاط، علی رضا عباسی، انجام شده است.

مسجد شیخ لطف الله، اصفهان/عکس: اندرو اشنایدر

مسجد نصیرالملک، شیراز

این مسجد در دوره قاجاریان ساخته شد و هنوز هم، تحت حفاظت و نگه داری بنیاد موقوفه نصیرالملک، مورد استفاده قرار می گیرد. در این مسجد، از شیشه های رنگی به عنوان نمای خارجی به وفور استفاده شده است. از ویژگیها و عناصر سنتی موجود در این مسجد، 5 تاق فرورفته موجود در طراحی آن است. به علت کاشیهای صورتی و بنفش استفاده شده در ساختار این مسجد، به آن مسجد صورتی ایران نیز گویند.

زنی در حال نماز خواندن در مسجد باشکوه نصیرالملک، شیراز/عکس: جواد قرائی

مسجد جامع، یزد

نمونه ای خوب از معماری ایرانی به سبک آذری را میتوان در مسجد جامع یزد یافت که آن را یک جفت مناره، که بلندترین مناره های ایران هستند،  احاطه کرده اند. نمای خارجی درب ورودی آن از بالا به پایین با کاشی های براق تزئین شده است، که غالبا رنگشان آبی است. این مسجد از جمله مکانهاییست که هنگام بازدید از شهر تاریخی یزد، باید از آن دیدن کرد؛ عکس این مسجد در طرف مقابل اسکناس 200 ریالی ایران چاپ شده است.

مسجد جامع یزد در هنگام غروب آفتاب/عکس: ؟

مسجد شیخ صفی الدین، اردبیل

مجموعه شیخ صفی در اوایل قرن 16ام تا اواخر قرن 18ام ساخته شده است. آرامگاه آن، برجی بلند، گنبدی شکل و مدور است که با کاشیهای آبی تزئین شده و حدود 17 متر ارتفاع دارد. در گوشه راستی مسجد، استراحتگاه شیخ صفی قرار دارد که از رهبران برجسته سلسه تصوف ایران بوده است.

مسجد شیخ صفی الدین اردبیلی، اردبیل، ایران/عکس: لوتز ماگل

مسجد گوهرشاد، مشهد

مسجد گوهرشاد که به دستور بانو گوهرشاد، همسر شاهرخ، از پادشاهان سلسه تیموری، در سال 1418 پس از میلاد ساخته شد، مسجدی است در مشهد که پیشتر ساختمانی مستقل بوده و به هیچ ساختار دیگری چسبیده نبود. محل قرارگیری آن کنار حرم مطهر اما رضا، هشتمین امام شیعیان است؛ آرتور پوپ در کتاب “معماری ایرانی: پیروزی شکل و رنگ” اینگونه می نویسد:

“ورودی آن به سبک سمرقندی به صورت تاق درون تاق ساخته شده که یک سلسله تاقچه لبه دار به آن عمق و نما داده است. مناره های ضخیم و برج مانند آن، که به وجه بیرونی دیواره ورودی مسجد چسبیده اند، تا زمین می رسند و به اتفاق دیوار حایل پشتی که از جنس مرمر است، طرح و اثر کلی متناسب با رنگهای شاد و سرزنده استفاده شده در این عمارت را ایجاد می کنند.

مقیاسهای رنگ این بنا را غالبا آبی کبالتی و فیروزه ای، سفید، و سبز روشن، زرد، زعفرانی، ارغوانی و سیاه براق تشکیل میدهد—که نوسان این رنگها با ته رنگها و سایه های مختلف در سرتاسر عمارت، به آن جلوه خاصی داده است.

اثر مذکور به واسطه طرحهای گلدار فاینز[1] و طرحهای هندسی آجری؛ به واسطه سلسله تاقهای ضربی، گالریهای باز و فرورفتگی های عمیق؛ و به خصوص به واسطه تقابل وکنتراست ایوانها، بدست می آید.”

مسجد گوهرشاد مشهد/عکس: آرش امامی